حدیث لشگریان عقل و جهل از قول امام صادق علیه السلام
سماعه گوید خدمت حضرت صادق علیه السّلام بودم و جمعى از دوستانش هم حضور داشتند که ذکر عقل و جهل به میان آمد
حضرت فرمود:
عقل و لشکرش و جهل و لشکرش را بشناسید،
سماعه گوید من عرض کردم قربانت گردم غیر از آنچه شما به ما فهمانیده اید نمی دانیم.
حضرت فرمود خداى عز و جل عقل را از نور خویش و از طرف راست عرش آفرید و آن مخلوق اول از روحانیین است پس به او فرمود پس رو او پس رفت سپس فرمود پیش آى پیش آمد.
خداى تبارک و تعالى فرمود: تو را با عظمت آفریدم و بر تمام آفریدگانم شرافت بخشیدم.
سپس جهل را تاریک و از دریاى شور و تلخ آفرید به او فرمود پس رو پس رفت فرمود پیش بیا پیش نیامد.
فرمود: گردنکشى کردى؟
او را از رحمت خود دور ساخت.
سپس براى عقل هفتاد و پنج لشکر قرار داد.
چون جهل مکرمت و عطاء. خدا را نسبت به عقل دید دشمنى او را در دل گرفت و عرض کرد
پروردگارا این هم مخلوقى است مانند من.
او را آفریدى و گرامی داشتى او را و تقویتش نمودى
من ضد او هستم و براو توانائى ندارم
آنچه از لشکر به او دادى بمن هم عطا کن
فرمود بلى میدهم ولى اگر بعد از آن نافرمانى کردى تو را و لشکر تو را از رحمت خود بیرون می کنم
عرض کرد خشنود شدم
پس هفتاد و پنج لشکر به او عطا کرد.
و هفتاد و پنج لشکرى که به عقل عنایت کرد (جنود عقل و جهل) بدین قرار است:
خیر و آن وزیر عقل است و ضد او را شر قرارداد، که آن وزیر جهل است؛
و ایمان و ضد آن کفر؛
و تصدیق حق و ضد آن انکار حق؛
و امیدوارى و ضد آن نومیدى؛
و دادگرى و ضد آن ستم؛
و خشنودى و ضد آن قهر و خشم؛
و سپاسگزارى و ضد آن ناسپاسى؛
و چشم داشت رحمت خدا و ضد آن یأس از رحمتش؛
و توکل و اعتماد بخدا و ضد آن حرص و آز؛
و نرم دلى و ضد آن سخت دلى؛
و مهربانى و ضد آن کینهتوزى؛
و دانش و فهم و ضد آن نادانى؛
و شعور و ضد آن حماقت؛
و پاکدامنى و ضد آن بىباکى و رسوائى؛
و پارسائى و ضد آن دنیاپرستى؛
و خوشرفتارى و ضد آن بدرفتارى؛
پروا داشتن و ضد آن گستاخى؛
و تواضع و ضد آن کبر؛
و آرامى و ضد آن شتابزدگى؛
و خردمندى و ضد آن بیخردى؛
و خاموشى و ضد آن پرگوئى؛
و رام بودن و ضد آن گردنکشى؛
و تسلیم حق شدن و ضد آن تردید کردن؛
و شکیبائى و ضد آن بیتابى؛
و چشمپوشى و ضد آن انتقامجوئى؛
و بىنیازى و ضد آن نیازمندى؛
و بیاد داشتن و ضد آن بىخبر بودن؛
و در خاطر نگهداشتن و ضد آن فراموشى؛
و مهرورزى و ضد آن دورى و کنارهگیرى؛
و قناعت و ضد آن حرص و آز؛
و تشریک مساعى و ضد آن دریغ و خوددارى؛
و دوستى و ضد آن دشمنى؛
و پیمان دارى و ضد آن پیمانشکنى؛
و فرمانبرى و ضد آن نافرمانى؛
سرفرودى و ضد آن بلندى جستن؛
و سلامت و ضد آن مبتلا بودن؛
و دوستى و ضد آن تنفر و انزجار؛
و راستگوئى و ضد آن دروغگوئى؛
و حق و درستى و ضد آن باطل و نادرستى؛
و امانت و ضد آن خیانت؛
و پاکدلى و ضد آن ناپاکدلى؛
و چالاکى و ضد آن سستى؛
ونشاط و زیرکى و ضد آن کودنى؛
و شناسائى و ضد آن ناشناسائى؛
و مدارا و رازدارى و ضد آن راز فاش کردن؛
و یک روئى و ضد آن دغلى؛
و پردهپوشى و ضد آن فاش کردن؛
و نمازگزاردن و ضد آن تباه کردن نماز؛
و روزه گرفتن و ضد آن روزه خوردن؛
و جهاد کردن و ضد آن فرار از جهاد؛
و حج گزاردن و ضد آن پیمان حج شکستن
و سخن نگهدارى و ضد آن سخن چینى؛
و نیکى بپدر و مادر و ضد آن نافرمانى پدر و مادر؛
و با حقیقت بودن و ضد آن ریاکارى؛
و نیکى و شایستگى و ضد آن زشتى و ناشایستگى؛
و خودپوشى و ضد آن خود آرائى؛
و تقیه و ضد آن بىپروائى؛
و انصاف و ضد آن جانبدارى باطل؛
و خودآرائى براى شوهر و ضد آن زنادادن؛
و نظافت و پاکیزگى و ضد آن پلیدى؛
و حیا و آزرم و ضد آن بىحیائى؛
و میانه روى و ضد آن تجاوز از حد؛
و آسودگى و ضد آن خود را برنج انداختن؛
و آسانگیرى و ضد آن سختگیرى؛
و برکت داشتن و ضد آن بىبرکتى؛
و تندرستى و ضد آن گرفتارى؛
و اعتدال و ضد آن افزونطلبى؛
و موافقت با حق و ضد آن پیروى از هوس؛
و سنگینى و متانت و ضد آن سبکى و جلفى؛
و سعادت و ضد آن شقاوت؛
و توبه و ضد آن اصرار بر گناه؛
و طلب آمرزش و ضد آن بیهوده طمع بستن؛
و دقت و مراقبت و ضد آن سهل انگارى؛
دعا کردن و ضد آن سرباز زدن؛
و خرمى و شادابى و ضد آن سستى و کسالت؛
و خوشدلى و ضد آن اندوهگینى؛
مأنوس شدن و ضد آن کناره گرفتن؛
و سخاوت و ضد آن بخیل بودن.
پس تمام این صفات (هفتاد و پنجگانه) که لشکریان عقلند جز در پیغمبر و جانشین او و مؤمنى که خدا دلش را بایمان آزموده جمع نشود اما دوستان دیگر ما برخى از اینها را دارند تا تدریجا همه را دریابند و از لشکریان جهل پاک شوند آنگاه با پیغمبران و اوصیاءشان در مقام اعلى همراه شوندو این سعادت جز با شناختن عقل و لشکریانش و دورى از جهل و لشکریانش بدست نیاید خدا ما و شما را بفرمانبرى و طلب ثوابش موفق دارد.
اصول کافى-ترجمه مصطفوى، ج1، ص: 24
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
اما متن عربی حدیث برای تیمن و تبرک:
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ
قَالَ کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع وَ عِنْدَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ مَوَالِیهِ فَجَرَى ذِکْرُ الْعَقْلِ وَ الْجَهْلِ
فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع :
اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَ جُنْدَهُ وَ الْجَهْلَ وَ جُنْدَهُ تَهْتَدُوا
قَالَ سَمَاعَةُ
فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَا نَعْرِفُ إِلَّا مَا عَرَّفْتَنَا
فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع:
إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْعَقْلَ وَ هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ مِنَ الرُّوحَانِیِّینَ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ مِنْ نُورِهِ فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى خَلَقْتُکَ خَلْقاً عَظِیماً وَ کَرَّمْتُکَ عَلَى جَمِیعِ خَلْقِی قَالَ ثُمَّ خَلَقَ الْجَهْلَ مِنَ الْبَحْرِ الْأُجَاجِ ظُلْمَانِیّاً فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَلَمْ یُقْبِلْ
فَقَالَ لَهُ اسْتَکْبَرْتَ فَلَعَنَهُ ثُمَّ جَعَلَ لِلْعَقْلِ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً
فَلَمَّا رَأَى الْجَهْلُ مَا أَکْرَمَ اللَّهُ بِهِ الْعَقْلَ وَ مَا أَعْطَاهُ أَضْمَرَ لَهُ الْعَدَاوَةَ فَقَالَ الْجَهْلُ یَا رَبِّ هَذَا خَلْقٌ مِثْلِی خَلَقْتَهُ وَ کَرَّمْتَهُ وَ قَوَّیْتَهُ وَ أَنَا ضِدُّهُ وَ لَا قُوَّةَ لِی بِهِ فَأَعْطِنِی مِنَ الْجُنْدِ مِثْلَ مَا أَعْطَیْتَهُ
فَقَالَ نَعَمْ
فَإِنْ عَصَیْتَ بَعْدَ ذَلِکَ أَخْرَجْتُکَ وَ جُنْدَکَ مِنْ رَحْمَتِی
قَالَ قَدْ رَضِیتُ فَأَعْطَاهُ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً فَکَانَ مِمَّا أَعْطَى الْعَقْلَ مِنَ الْخَمْسَةِ وَ السَّبْعِینَ
الْجُنْدَ الْخَیْرُ وَ هُوَ وَزِیرُ الْعَقْلِ وَ جَعَلَ ضِدَّهُ الشَّرَّ وَ هُوَ وَزِیرُ الْجَهْلِ
وَ الْإِیمَانُ وَ ضِدَّهُ الْکُفْرَ-
وَ التَّصْدِیقُ وَ ضِدَّهُ الْجُحُودَ
وَ الرَّجَاءُ وَ ضِدَّهُ الْقُنُوطَ
وَ الْعَدْلُ وَ ضِدَّهُ الْجَوْرَ
وَ الرِّضَا وَ ضِدَّهُ السُّخْطَ
وَ الشُّکْرُ وَ ضِدَّهُ الْکُفْرَانَ
وَ الطَّمَعُ وَ ضِدَّهُ الْیَأْسَ
وَ التَّوَکُّلُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ
وَ الرَّأْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَسْوَةَ
وَ الرَّحْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْغَضَبَ
وَ الْعِلْمُ وَ ضِدَّهُ الْجَهْلَ
وَ الْفَهْمُ وَ ضِدَّهُ الْحُمْقَ
وَ الْعِفَّةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَتُّکَ
وَ الزُّهْدُ وَ ضِدَّهُ الرَّغْبَةَ
وَ الرِّفْقُ وَ ضِدَّهُ الْخُرْقَ
وَ الرَّهْبَةُ وَ ضِدَّهُ الْجُرْأَةَ
وَ التَّوَاضُعُ وَ ضِدَّهُ الْکِبْرَ
وَ التُّؤَدَةُ وَ ضِدَّهَا التَّسَرُّعَ
وَ الْحِلْمُ وَ ضِدَّهَا السَّفَهَ-
وَ الصَّمْتُ وَ ضِدَّهُ الْهَذَرَ
وَ الِاسْتِسْلَامُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِکْبَارَ
وَ التَّسْلِیمُ وَ ضِدَّهُ الشَّکَّ
وَ الصَّبْرُ وَ ضِدَّهُ الْجَزَعَ
وَ الصَّفْحُ وَ ضِدَّهُ الِانْتِقَامَ
وَ الْغِنَى وَ ضِدَّهُ الْفَقْرَ
وَ التَّذَکُّرُ وَ ضِدَّهُ السَّهْوَ
وَ الْحِفْظُ وَ ضِدَّهُ النِّسْیَانَ
وَ التَّعَطُّفُ وَ ضِدَّهُ الْقَطِیعَةَ
وَ الْقُنُوعُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ
وَ الْمُؤَاسَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمَنْعَ
وَ الْمَوَدَّةُ وَ ضِدَّهَا الْعَدَاوَةَ
وَ الْوَفَاءُ وَ ضِدَّهُ الْغَدْرَ
وَ الطَّاعَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَعْصِیَةَ
وَ الْخُضُوعُ وَ ضِدَّهُ التَّطَاوُلَ
وَ السَّلَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ
وَ الْحُبُّ وَ ضِدَّهُ الْبُغْضَ
وَ الصِّدْقُ وَ ضِدَّهُ الْکَذِبَ
وَ الْحَقُّ وَ ضِدَّهُ الْبَاطِلَ
وَ الْأَمَانَةُ وَ ضِدَّهَا الْخِیَانَةَ
وَ الْإِخْلَاصُ وَ ضِدَّهُ الشَّوْبَ
وَ الشَّهَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَادَةَ
وَ الْفَهْمُ وَ ضِدَّهُ الْغَبَاوَةَ
وَ الْمَعْرِفَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِنْکَارَ
وَ الْمُدَارَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمُکَاشَفَةَ
وَ سَلَامَةُ الْغَیْبِ وَ ضِدَّهَا الْمُمَاکَرَةَ
وَ الْکِتْمَانُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْشَاءَ
وَ الصَّلَاةُ وَ ضِدَّهَا الْإِضَاعَةَ
وَ الصَّوْمُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْطَارَ
وَ الْجِهَادُ وَ ضِدَّهُ النُّکُولَ
وَ الْحَجُّ وَ ضِدَّهُ نَبْذَ الْمِیثَاقِ
وَ صَوْنُ الْحَدِیثِ وَ ضِدَّهُ النَّمِیمَةَ
وَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ وَ ضِدَّهُ الْعُقُوقَ
وَ الْحَقِیقَةُ وَ ضِدَّهَا الرِّیَاءَ
وَ الْمَعْرُوفُ وَ ضِدَّهُ الْمُنْکَرَ
وَ السَّتْرُ وَ ضِدَّهُ التَّبَرُّجَ
وَ التَّقِیَّةُ وَ ضِدَّهَا الْإِذَاعَةَ
وَ الْإِنْصَافُ وَ ضِدَّهُ الْحَمِیَّةَ
وَ التَّهْیِئَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَغْیَ
وَ النَّظَافَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَذَرَ
وَ الْحَیَاءُ وَ ضِدَّهَا الْجَلَعَ
وَ الْقَصْدُ وَ ضِدَّهُ الْعُدْوَانَ
وَ الرَّاحَةُ وَ ضِدَّهَا التَّعَبَ
وَ السُّهُولَةُ وَ ضِدَّهَا الصُّعُوبَةَ
وَ الْبَرَکَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَحْقَ
وَ الْعَافِیَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ
وَ الْقَوَامُ وَ ضِدَّهُ الْمُکَاثَرَةَ
وَ الْحِکْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْهَوَاءَ
وَ الْوَقَارُ وَ ضِدَّهُ الْخِفَّةَ
وَ السَّعَادَةُ وَ ضِدَّهَا الشَّقَاوَةَ
وَ التَّوْبَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِصْرَارَ
وَ الِاسْتِغْفَارُ وَ ضِدَّهُ الِاغْتِرَارَ
وَ الْمُحَافَظَةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَاوُنَ
وَ الدُّعَاءُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِنْکَافَ
وَ النَّشَاطُ وَ ضِدَّهُ الْکَسَلَ
وَ الْفَرَحُ وَ ضِدَّهُ الْحَزَنَ
وَ الْأُلْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْفُرْقَةَ
وَ السَّخَاءُ وَ ضِدَّهُ الْبُخْلَ
فَلَا تَجْتَمِعُ هَذِهِ الْخِصَالُ کُلُّهَا مِنْ أَجْنَادِ الْعَقْلِ إِلَّا فِی نَبِیٍّ أَوْ وَصِیِّ نَبِیٍّ أَوْ مُؤْمِنٍ قَدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ أَمَّا سَائِرُ ذَلِکَ مِنْ مَوَالِینَا فَإِنَّ أَحَدَهُمْ لَا یَخْلُو مِنْ أَنْ یَکُونَ فِیهِ بَعْضُ هَذِهِ الْجُنُودِ حَتَّى یَسْتَکْمِلَ وَ یَنْقَى مِنْ جُنُودِ الْجَهْلِ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَکُونُ فِی الدَّرَجَةِ الْعُلْیَا مَعَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ وَ إِنَّمَا یُدْرَکُ ذَلِکَ بِمَعْرِفَةِ الْعَقْلِ وَ جُنُودِهِ وَ بِمُجَانَبَةِ الْجَهْلِ وَ جُنُودِهِ وَفَّقَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ لِطَاعَتِهِ وَ مَرْضَاتِه
الکافی، ج1، ص: 21
